Het zou zeker te ver gaan om te beweren dat Scarlatti is veranderd van een barokcomponist in een flamencocomponist, een bewering die soms op internet te lezen is. In wezen zijn er relatief weinig sonates die rechtstreeks verwijzen naar flamenco of andere Spaanse dansvormen. Dit komt doordat Scarlatti zich al deze elementen eigen heeft gemaakt en ze naadloos in zijn stijl heeft geïntegreerd. Voorbeelden van de zogenaamde flamencosonates zijn K105, K107 of K175. Opgemerkt moet echter worden dat zelfs in deze sonates hele blokken voorkomen die puur tonaal worden gehouden en niets met flamenco te maken hebben. Dit wordt vaak over het hoofd gezien, evenals het belang van het naast elkaar plaatsen van zulke zeer contrasterende blokken. In deze gevallen is het een kwestie van de harde confrontatie tussen tonaal en modaal. Het feit dat Scarlatti erin slaagde er een eenheid uit te smeden, spreekt voor zijn genialiteit. Vanaf rond K136 (met uitzondering van K175, waar de confrontatie opnieuw en nog consistenter dan voorheen wordt uitgevoerd) gaat Scarlatti's zorg steeds minder over de confrontatie van tonale en modale elementen, maar steeds meer over de integratie van de Spaanse volksmuziekelementen die hem fascineren in zijn eigen stijl, dus een assimilatie. Slechts in één sonate uit de late periode komt weer een puur flamencocitaat voor (K492, wordt later besproken).
Spaanse musicologen nemen tegenwoordig het standpunt in dat componisten als Antonio Cabezon de flamencoformule hebben gebruikt, wat ongetwijfeld correct is, bv. In deze vorm:
Scarlatti gebruikte echter zelden de genoemde flamencoformule, een voorbeeld volgt later.
Helemaal aan het begin van de Spaanse periode verschijnt de Napolitaanse toon die als zuivere melodietoon werd gebruikt weer, namelijk in
Sonate K96
(Naar de partituur)
Wat interessant is aan dit voorbeeld is het feit dat in maat 68 en 75 alle drie de melodietonen, inclusief de Napolitaanse toon, volledig dissonant zijn met het gebruikte akkoord. Dit is een manier om een spanning op te wekken die pas in de volgende maten wordt opgelost. Ook hier wordt weer gebruik gemaakt van de middelen van asymmetrische constructie. Van maat 65 tot 72 een frase van zeven maten die bij de herhaling wordt teruggebracht tot zes maten.
In de reeds geciteerde verkrachtingseditie luidt deze passage als volgt:
De Napolitaanse melodietoon bes is geschrapt ten gunste van de toon b.
Er zijn echter talrijke voorbeelden van plaatsen waar deze Spaanse elementen in alle zuiverheid kort voorkomen. Enkele voorbeelden kunnen dit illustreren.
Sonate K107 (F-majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Sonate K135 (E-majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Sonate K136 (E-majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Sonate K137 (D-majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Sonate K114 (A-majeur - Con spirito e presto)
(Naar de partituur)
Het eerste dat opvalt aan deze voorbeelden is de modaliteit van het materiaal. Dit kan niet genoeg worden benadrukt. Dergelijke passages kunnen niet worden verklaard volgens tonale principes. Dit begint met de onopgeloste leadakkoorden. (In de harmonische structuur fungeert de kleine seconde als een leidende toon voor de grondtoon. Dit fenomeen komt voort uit de Frygische modaliteit.)
Hier zijn nog een paar voorbeelden.
Sonate K116 (c-mineur - Allegro)
(Naar de partituur)
Een ander voorbeeld van de Napolitaanse melodietoon is te vinden in maat 24 van
Sonate K122 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Noch ein Beispiel für die Flamenco-Modalität, aus
Sonate K132 (C-Dur - Andante)
(Naar de partituur)
De melismen in dit voorbeeld, evenals de harmonische structuur, komen rechtstreeks uit de flamencocultuur. Let op de nonenakkoorden in Bes mineur in maat 38 en 39. De noot C in de linkerhand functioneert als een ostinato. In het verdere verloop van de Spaanse sonates worden de volksmuziekelementen steeds meer gestileerd en zijn daardoor niet meer zo duidelijk aanwezig. Deze ontwikkeling kent slechts een paar uitzonderingen, zoals K175 of het middelste deel van K202, we zullen later over deze sonates praten. Het eerste voorbeeld van deze stilering is een passage uit
Sonate K134 (E majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
te vermelden:
Na deze sonate worden de compacte blokakkoorden steeds zeldzamer, wat leidt tot een vereenvoudiging van de muzikale structuur. Een voorbeeld van dit type stilering van de flamenco-invloed
Sonate K139 (C minor - Presto)
(Naar de partituur)
Een ander voorbeeld van zowel de vreemde plotselinge toonsoortveranderingen als de dorpsfanfares is te vinden in
Sonate K140 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Na de halve afsluiting in A majeur, gaat het verder in C majeur:
Andere opvallende elementen in Scarlatti's stijl zijn bijvoorbeeld de onopgeloste dissonante melodietonen in
Sonate K132 (C majeur - Andante)
(Naar de partituur)
die meerdere keren in deze sonate voorkomen:
Het betreft de tonen cis en b in maat 25 en 27. Het zijn indirecte leadtonen die hun resolutie vinden in de laatste 32ste noot van dezelfde tel. Dit gebeurt echter indirect en zo snel dat de oplossing niet eens wordt waargenomen en deze tonen als onopgelost worden ervaren.
Sonate K140 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
is een van de talrijke majeursonates, waarvan beide blokken eindigen in mineur, andere sonates van dit type zijn bijv.
Sonate K182 (A majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
of
Sonate K297 (F majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
In
Sonate K145 (D majeur - geen tempo-indicatie)
(Naar de partituur)
bestaan zowel de halve afsluiting als de afsluiting uit een gebroken leidakkoord. Hier is het halverwege:
Sonate K162 (E majeur - Andante - Allegro)
(Naar de partituur)
is een van de formaal en harmonisch zeer interessante sonates. Deze sonate is ook in twee delen in de grote vorm, maar de delen zelf zijn ook gestructureerd. Het A-deel is tweedelig, het B-deel driedelig. De A-sectie bestaat uit een andante en een allegro. De Andante is in 3/4 maat en moduleert van de basissleutel van E majeur niet naar de dominante B majeur, maar naar B mineur. Het Allegro is in B majeur en eindigt met de halve afsluiting. Het tweede deel bestaat uit drie delen in de zin van A - B - A'. A is de voortzetting van het Allegro uit het eerste deel en moduleert van B majeur naar E majeur. B is een gevarieerde herhaling van het Andante uit het eerste deel en is in E mineur. A' is een gevarieerde herhaling van het Allegro uit het eerste deel. Deze rijkdom aan vorm en harmonieuze kleur vormt echter een perfecte eenheid.
Een ander tweedelig sonatetype verschijnt in
Sonate K170 (C majeur - Andante - Allegro)
(Naar de partituur)
Het A-deel heet Andante moderato e cantabile. Het tempo mag echter zeker niet te langzaam worden genomen, het is een alla breve-maat. Dus een moderato-tel is een halve noot. Het tweede deel heet Allegro en is in 3/8 maat. De juiste interpretatie van tempo, die ook van toepassing is op veel vergelijkbare tijd- en tempoveranderingen in andere sonates, is deze:
Een tel van het A-deel komt overeen met een maat van het B-deel. Dit is hoe de versnelling wordt bereikt terwijl een basismetrum wordt gehandhaafd.
Sonate K182 (A majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
is weer een majeur sonate waarbij beide blokken op mineur eindigen. De flamencomodaliteit is ook aanwezig in deze sonate:
In Sonate
Sonate K184 (F mineur - Allegro)
(Naar de partituur)
komt tweemaal een passage voor die, harmonisch gezien, voornamelijk bestaat uit verminderde septiemakkoorden. Daarom kan op dit punt geen duidelijke tonale referentie meer worden waargenomen:
In
Sonate K190 (Bes majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
duikt de Italiaanse dansvorm Tarantella weer op. Dit is in een zeer snelle 12/8-maat. Het is de enige niet-Spaanse dansvorm die regelmatig in de sonates voorkomt. Andere voorbeelden van Tarantellas zijn
Sonate K214
(Naar de partituur)
Sonate K253
(Naar de partituur)
of
Sonate K262
(Naar de partituur)
In de
Sonate K193
(Naar de partituur)
Sonate komt de flamenco-invloed weer in alle puurheid naar voren, namelijk in maten 22 - 33:
De eerder genoemde Sonate
Sonate K202 (Bes majeur - Allegro - Pastorale - Vivo)
(Naar de partituur)
toont Scarlatti in het middendeel als een harmonische revolutionair. Hij was de eerste componist die, door enharmonische herinterpretatie van het verminderde septiemakkoord, in verre en eigenlijk onlogische toonsoorten raakte. Het eerste voorbeeld is te vinden in maat 66-70:
De modulatie gaat van C mineur naar A mineur. Het verminderde septiemakkoord van de 7e trap in C mineur b, d, f, as wordt enharmonisch geherinterpreteerd naar b, d, f, gis, d.w.z. de eerste omkering van het verminderde septiemakkoord van de 7e trap in A mineur. Dezelfde procedure wordt nog twee keer gebruikt, in de maten 72 - 86. De hele passage wordt hier gegeven:
De modulaties lopen van D mineur (maat 73-74) tot E mineur (van maat 75) en van A mineur (maat 82-84) tot C mineur (maat 85-86). Het verminderde septiemakkoord van maat 75 (ais, cis, e, g) fungeert als een intermediair dominant voor het dominantseptiemakkoord (b, dis, fis, a).
Andere driedelige sonates die een vergelijkbaar formeel schema gebruiken, zijn bijv.
K235
(Naar de partituur),
K273
(Naar de partituur)
of ook
K282
(Naar de partituur).
In Sonate
Sonate K205 (F majeur - Vivo)
(Naar de partituur)
verschijnt hetzelfde type vorm als in Sonate K162, dat al is besproken. De typering van de afzonderlijke delen is echter anders. Het A-deel begint in een snelle alla-breve-maat in F majeur, gevolgd door een tarantella in F mineur. Wat is gezegd over de interpretatie van de verschillende metrums en de bijbehorende tempo's voor K170, geldt ook hier. Het B-deel zet eerst de tarantella voort, dan verschijnt de alla breve-maat weer, dit keer in Es majeur en dan weer de tarantella in F mineur, die aan het einde moduleert naar F majeur, de basistoonsoort.
Een ander voorbeeld van de variatie in vorm en harmonische structuur is te vinden in
Sonate K206 (E majeur - Andante)
(Naar de partituur)
Deze sonate is in E majeur en de A-sectie eindigt "normaal" op de dominante B majeur. Het B-gedeelte moduleert echter ongeveer halverwege naar E mineur, om deze toonsoort niet meer te verlaten, en de sonate eindigt ook in E mineur. Het kan niet genoeg worden benadrukt dat dergelijke procedures absoluut uniek zijn in de geschiedenis van de tonaliteit en alleen kunnen worden verklaard als men bedenkt dat Scarlatti een intieme relatie met de modaliteit onderhield.
Een andere eigenaardige vorm is te vinden in
Sonate K212 (A majeur - Allegro molto)
(Naar de partituur)
Ook hier betreft het een tweedelige sonate en loopt de A-sectie "vrij normaal". Dit deel begint in A majeur en eindigt op de dominante E majeur. Het B-gedeelte is in A mineur en begint in de parallelle toonsoort C majeur. A mineur is snel bereikt en is de hoofdtoonsoort van dit deel. Pas aan het einde verschijnt een korte coda, die terugkeert naar A majeur./SPAN>
Een ander voorbeeld van de flamenco-invloed is te vinden in
Sonate K224 (D majeur - Vivo)
(Naar de partituur)
aan het begin van het tweede blok. Ook hier zijn de "verboden" kwintparallellen min of meer het belangrijkste, omdat ze een klankbeeld creëren dat wordt afgekeurd in "geleerde" muziek en daar dus niet voorkomt:
In
Sonate K226 (C minor - Allegro)
(Naar de partituur)
verschijnen plotselinge veranderingen van toonsoort opnieuw, in het tweede deel. Een korte episode in C majeur verandert in A mineur en eindigt op de dominante E. Deze 8-maats A mineur periode wordt dan herhaald in G mineur en F mineur, zonder enige vorm van modulatie ertussen.
In
Sonate K227 (B minor - Allegro)
(Naar de partituur)
hebben beide blokken verschillende maatsoorten en tempo's. Het eerste blok is in 2/4-maat, het tweede in 3/8-maat. Een teltijd van het eerste blok komt hier weer overeen met een maat van het tweede blok:
In
Sonate K239 (F mineur - Allegro)
(Naar de partituur)
verschijnt een andere Spaanse dansvorm, de Seguedilla. Het ritme van deze dans doet denken aan de polonaise. Als voorbeeld enkele maten uit deze sonate:
Het ritme van de Seguedilla komt ook voor in
Sonate K380 (E majeur - Andante comodo)
(Naar de partituur)
en in
Sonate K491 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Geen enkele barokcomponist is zo ver gegaan in zijn modulaties als Domenico Scarlatti bij vele gelegenheden. Als voorbeeld volgt een pagina uit
Sonate K244 (B majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
namelijk het begin van het tweede blok:
Deze passage uit
Sonate K264 (E majeur - Vivo)
(Naar de partituur)
bewijst dat de enharmonische herinterpretatie van het verminderde septiemakkoord in K202 geen op zichzelf staand geval is, maar kan worden gerekend tot de compositorische middelen van Scarlatti:
In maten 196 en 197 verschijnt het verminderde septiemakkoord in Es, fis, a, c. Dit wordt enharmonisch geherinterpreteerd in maat 198 tot Dis, Fis, A-C en fungeert als een intermediaire dominant voor het dominantseptiemakkoord E, Gis, B, D, dat tot A mineur behoort. Direct daarna is de modulatie in E mineur.
Een interessant harmonisch schema verschijnt in Sonate
Sonate K270 (C majeur - geen tempo-indicatie)
(Naar de partituur)
In het eerste en tweede deel, die beide uit drie delen bestaan, worden harmonische blokken zonder enige modulatie tegen elkaar geplaatst:
1. deel:
C majeur - halve afsluiting op de dominante G majeur, Es majeur (zonder overgang) - modulatie naar G mineur - halve afsluiting op de dominante D majeur - verder in G majeur.
2. deel:
2 maten in G majeur, As majeur (zonder overgang) - modulaties naar Des majeur, F mineur en C mineur - halve afsluiting op de dominante G majeur, daarna in C majeur.
In
Sonate K282 (D majeur - Allegro - Andante - Allegro)
(Naar de partituur)
worden de drie delen, die later de sonatestandaard werden, geanticipeerd.
Het eerste deel toont al twee tegenstrijdige themas en benaderingen van doorwerking. Een korte coda leidt naar de Andante in D mineur. De sonate eindigt met een korte Allegro-finale in D majeur.
De Sonate
Sonate K284 (G majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
is formaal gezien een van de eerste rondo's die ooit is gecomponeerd (A - B - A - C - A). Ook hier heeft Scarlatti nieuwe wegen ingeslagen.
De reeds genoemde flamencoformule komt voor in Sonate
Sonate K286 (A majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
Dit is echter eerder uitzondering dan regel:
Sonate K287 (D majeur - Andante allegro)
(Naar de partituur)
is gecomponeerd voor een tweeklaviers huisorgel. In de collectie van de Parma-manuscripten is er de volgende aantekening: "Per Organo da Camera con due Tastatura Flautato e Trombone".
Sonate
Sonate K290 (G majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
bevat een prachtig voorbeeld van de ver gevorderde stilering van de flamenco-invloed:
Een ander voorbeeld hiervan is te vinden in
Sonate K295 (D mineur - Allegro)
(Naar de partituur)
De sonate
Sonate K296 (F majeur - Andante)
(Naar de partituur)
een van Scarlatti's langste sonates, heeft een bijzonder interessant harmonisch basisschema. Ook deze sonate is in de grote vorm in twee delen ontworpen.
Het eerste deel is onderverdeeld in drie secties:
Eerste sectie:
F majeur - modulatie naar C majeur - halve afsluiting bij G majeur,
tweede sectie:
As majeur (weer zonder overgang) - Des majeur - Des mineur - E majeur,
derde sectie:
A mineur.
Het tweede deel is verdeeld in twee secties:
Eerste sectie:
D mineur - modulaties volgens G mineur, F majeur, C mineur, G mineur, C mineur, Bes mineur, As majeur, Es majeur, Bes mineur en C majeur,
Tweede sectie:
Coda in F-majeur.
In Sonate
Sonate K298 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
zijn er regelmatige toonrepetities op hoge snelheid (alla breve-maat):
Aan het einde van dit hoofdstuk citeer ik een pagina uit
Sonate K299 (D majeur - Allegro)
(Naar de partituur)
ongetwijfeld een van Scarlatti's technisch moeilijkste sonates:
